صوت | احیای نوحه‌های نواحی ایران

متین رضوانی‌پور، خواننده و پژوهشگر موسیقی از میان هزاران نغمه‌ای که از نقاط مختلف گردآوری کرده، برخی از بهترین‌ها را به همراه شورای موسیقی سازمان فرهنگی- هنری تهران انتخاب کرده است.

این نغمه‌ها بازآفرینی شده و 10 قطعه در قالب «نواحی اشک1» سال گذشته منتشر شد و این روزها 10 قطعه دیگر روز به روز در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است. «فصل عزا»، «این دل تنگم عقده‌ها دارد»، «ای سپرده در خرابه جان»، «ساقی لب‌تشنگان»، «طفلان مسلم»، «حضرت قاسم (ع)»، «حضرت علی اصغر (ع)»، «شهزاده اکبر (ع)»، «حضرت اباالفضل (ع)» و «عزیمت به شام»‌ عناوین این آلبوم است که آهنگسازی آن را آرمان مهربان برعهده داشته و مهدی محمدی، سیدمحسن حسینی و سبحان منکشف در کنار متین رضوانی‌پور جزو خوانندگان این آلبوم هستند. فعلا قطعات در فضای مجازی در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته و پس از دهه اول محرم در قالب آلبومی به نام «نواحی اشک2» در دسترس عموم قرار خواهد گرفت.

هدف از گردآوری این قطعات، بازخوانی آنها و انتشار گام به گام قطعه‌ها در دهه اول ماه محرم و سپس ارائه تمامی آنها در قالب یک آلبوم از جمله مواردی است که در گفت‌و گو با امیرحسین سمیعی آهنگساز، مدرس موسیقی و معاون هنری سازمان فرهنگی - هنری شهرداری تهران پرسیده‌ایم.

پیش از آلبوم‌های «نواحی اشک» آلبوم دیگری در سال 99 منتشر کردید به نام «مرثیه ناتمام» که شامل نغمات قدیمی عاشورایی بود. این آلبوم‌ها را با هدف خاصی منتشر می‌کنید و آیا به هم مرتبط هستند؟

طی یک پژوهش در زمینه آوازهای آیینی و نوحه‌سرایی در کشور به این نتیجه رسیدیم که مشکلاتی ایجاد شده و در دهه‌های اخیر اسیر محتوایی شدیم که دیگر مانند گذشته غنی نیست. در گذشته اساسا هنر کاربردی بوده و نقش تعیین‌کننده‌ای در زندگی و آیین‌های ما داشته است. در موسیقی و نوحه‌سرایی هم به همین ترتیب بوده است. تمام نوحه‌ها برگرفته از موسیقی ردیف دستگاهی بوده، چه از تعزیه مشتق می‌شدند یا نمی‌شدند، فرقی نداشت؛ در هر صورت همه نوحه‌ها ریشه محکمی در موسیقی ردیف دستگاهی داشت.

پژوهش‌ها ما را به این نتیجه رساند که داریم به یک عرصه خالی و بی‌محتوا می‌رسیم، به این معنا که ملودی نوحه‌ها با وجود چنین پشتوانه‌ای دارد از موسیقی سایر کشورها تغذیه می‌شود و نغمه‌هایی به موسیقی عزاداری و نوحه‌های ما وارد می‌شود که ارتباطی با آیین‌های ما ندارد. بنابراین تلاش کردیم ضمن نگاهی به گذشته، زمینه برداشت از آن را فراهم کنیم. قدم اول آلبوم «مرثیه ناتمام» بود. این آلبوم شامل نوحه‌های عاشورایی بدون موسیقی بود اما مبتنی بر آوازهای ردیف دستگاهی. تجربه دوم «نواحی اشک1» بود که نوحه‌های نواحی مختلف کشور را شامل می‌شد. به عنوان نمونه، نوحه‌های‌ کهنی از شهرهای شیراز، شوشتر، تبریز و آبادان و... در این آلبوم بازآرایی شد و سال 1400 در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت. استقبال از «نواحی اشک1» یک جریان را رقم زد و موج گسترده‌ای شکل داد برای این‌که به نوحه‌های قدیمی و بومی که در آن مختصات بومی استان‌های مختلف هم لحاظ شده، رجعت کنیم. با همین هدف آلبوم دیگری با نام «آن روز آسمان گریست» را در قالب و فرمت دیگری منتشر کردیم که آن هم با استقبال مخاطبان روبه‌رو شد. امسال بخش دوم «نواحی اشک» را منتشر خواهیم کرد. فعلا قطعات به‌روز منتشر شده تا دهه دوم یا سوم محرم به صورت آلبوم در دسترس قرار بگیرد.

با توجه به این‌که «نواحی اشک» احیای مداحی کهن نواحی را هداف قرار داده، آیا به گام سوم و چهارم می‌رسد؟

«نواحی اشک» همچنان ادامه خواهد داشت و قصد داریم به شرط حیات، سال آینده آلبوم دیگری از همین مجموعه را با زبان و گویش‌های نواحی مختلف کشور تدارک ببینیم.

چرا در دو آلبوم فعلی، نوحه‌ها بازخوانی شده است؟ امکان عرضه آنها با صدای مداحان بومی مناطق مختلف کشور وجود نداشت؟

در آلبوم اول سراغ نوحه‌های خیلی قدیمی رفتیم که به صورت مکتوب در دسترس بودند و قطعات ضبط‌شده مناسب از این نوحه‌ها وجود نداشت. در نتیحه باید بازآرایی تنظیمی از آنها ارائه می‌کردیم. ضمن این‌که هدف ما این بود که مخاطب امروز با نوحه‌های کهن ارتباط بگیرد و بتواند از آنها در مداحی‌ها و آیین‌های سوگواری استفاده کند. به همین دلیل در آلبوم‌ دوم هم قطعات با اجرای تازه‌ای از متین‌رضوانی‌پور و چند خواننده دیگر عرضه شده است. هدف این بود که نسل جوان موسیقی قاعده‌مند این حوزه را بشنود و نوحه‌های قدیم به صورت شسته رفته در دسترس این نسل باشد که اگر خواست از این نوحه‌ها الهام بگیرد و آنها را در هیات‌ها اجرا کند.

اگر از این قطعات فقط متن نوحه را در اختیار داشتید، چطور به ملودی نوحه‌ها دست پیدا کردید؟

برخی از این نوحه‌ها به قدری قدمت داشت که اصل آنها وجود نداشت که بخواهیم در اختیار مردم قرار بدهیم. آقای رضوانی‌پور به عنوان پژوهشگر بر اساس مجموعه اطلاعاتی که به دست آورده، ملودی‌های متناسب با هر نوحه را پیدا کرده اما هیچ اطلاع متقنی وجود ندارد که ملودی دقیقا همین بوده. در آلبوم «مرثیه ناتمام» به انتخاب شورای تخصصی و آقای رضوانی‌پور دستگاه آوازی متناسب با شعر انتخاب شد. در آلبوم «نواحی اشک1» سراغ نوحه‌هایی که رفتیم که سینه به سینه به دست ما رسیده و آنها را اجرا کردیم. این نوحه‌ها از یک گوشه یا ردیف موسیقی ایرانی وام گرفته است. برخی از آنها را هنوز در برخی شهرها می‌خوانند. کاری که ما کردیم باز‌آرایی تنظیمی بوده، به علاوه موسیقی همراهی‌کننده که زیر صدای خواننده افزوده شده است. در «نواحی اشک2» خواننده‌های بیشتری این قطعات را می‌خوانند و در دو قطعه افتخار همکاری با دو خواننده نوجوان را داشتیم. شب پنجم و ششم را نوحه‌خوان‌های نوجوان می‌خوانند که یکی از زبان حضرت قاسم (ع) و یکی از زبان طفلان حضرت مسلم(ع) است.

«نواحی اشک 3» که با گویش‌های مختلف است، توسط مداحان بومی اجرا خواهد شد یا باز هم آقای رضوانی‌پور آنها را خواهد خواند؟

سال آینده اگر امکان ادامه کار فراهم بود، آقای رضوانی‌پور پژوهش و انتخاب نوحه‌های آلبوم سوم را نیز برعهده خواهد داشت و البته انتخاب نوحه‌خوان‌ها نیز برعهده ایشان خواهد بود. در تلاشیم که خواننده‌های بومی را دعوت به همکاری کنیم و با یک بازآرایی تنظیمی و موسیقی همراه آلبوم «نواحی اشک 3»‌ را به علاقه‌مندان ارائه کنیم.

چرا اصرار دارید که این قطعات بازخوانی شوند؟

از آنجا که هدف ما ارائه آثاری قابل استفاده در هیات‌ها بود، باید آنها را کمی به روز می‌کردیم طوری که مورد توجه نوحه‌خوان‌ها و مردم قرار بگیرند. این آثار به همان شکل اصیل اما با تنظیم تازه‌تر و مناسب‌تر و با موسیقی همراهی‌کننده در اختیار مخاطب قرار گرفته که بتوانند با این آثار ارتباط بگیرند. به عنوان نمونه در گام اول که «مرثیه ناتمام» را عرضه کردیم، به دلیل شکل بسیار هنرمندانه و خاص آلبوم، مخاطبان به میزانی که می‌خواستیم استقبال نکردند و آلبوم نتوانست راه خودش را باز کند. «نواحی اشک» چون شسته رفته بود و در ضمن جایی در دل و یاد همه کسانی که این موضوع را دنبال می‌کردند، شنیده شده بود، مورد استقبال قرار گرفت. هنگام انتشار آن نوحه‌هایی در اختیار داشتیم که در آلبوم اول دیگر جایی نداشتیم و به همین دلیل «نواحی اشک 2» را در دستور کار قرار دادیم. در واقع این آلبوم ادامه آلبوم قبلی است.

استقبال از «نواحی اشک 2» چطور بود؟

از یکی دو ماه پیش از شهرهای مختلف و حتی از هیات‌های تهران پیگیر بخش دوم این آلبوم «نواحی اشک» بودند. در هیات‌های زیادی قطعات این آلبوم استفاده شده و امیدوارم «نواحی اشک 2» بتواند خوراک امسال را برای علاقه‌مندان به این نوحه‌ها فراهم کند.

چرا این قطعات را ابتدا به صورت روزانه و بعد در قالب یک آلبوم منتشر می‌کنید؟

ما گام به گام منتشر می‌کنیم و به دست آنهایی که طالبش هستند می‌رسانیم که در زمان خودش از آن بهره بگیرند. همان‌طور که می‌دانید،‌هر شب در محرم متعلق به ساحت یکی از شخصیت‌های قیام عاشوراست. در واقع با این شیوه هم نوحه‌های مرتبط با هر شب را در دسترس قرار می‌دهیم و در عین حال فرصتی فراهم می‌کنیم که هر قطعه بعد از انتشار مخاطب خودش را پیدا کند و شنیده شود. خوشبختانه این شیوه در زمان انتشار قطعات «نواحی اشک 1»‌ نتیجه مثبتی داشت چون بعد از شب سوم شاهد مطالبه هیات‌ها بودیم و هر شب سؤال داشتند که برای شب‌های بعدی هیات‌ها چه هدیه‌ای برای اهالی هیات‌ها تدارک دیده‌ایم. امیدواریم در این شیوه انتشار گام به گام که حتما خیری در آن هست، امسال هم موفق باشیم و این حرکت موثر باشد.

تاثیر آلبوم‌ های «نواحی اشک»، در کوتاه‌مدت و حتی میان‌مدت مشخص نمی‌شود. شاید در 5 یا 10 سال آینده این آلبوم‌ها بتوانند یک تغییر نگرش ایجاد کنند. تا همین جا، هیات‌هایی از سراسر ایران سراغ همین نوحه‌های قدیمی آمده‌اند که برگرفته از ریشه‌های سنتی خودشان است. ارزیابی این‌که بتوانیم در برابر موج موسیقی‌های غیربومی که وارد نوحه‌خوانی شده، موفقیت چشمگیری داشته باشیم یا نه، سوالی است که پاسخش در گذشت زمان مشخص خواهد شد.

عکاس: حمیدرضا عینی خراسانی